การใช้ปัญญาประดิษฐ์ (Artificial intelligence : AI)

การใช้ปัญญาประดิษฐ์ (Artificial intelligence : AI) มีอิทธิพลต่อการเจริญเติบโตและพัฒนาการของมนุษย์ตลอดช่วงชีวิต หรืออาจกล่าวได้ว่า AI ไม่ได้เป็นเพียงเทคโนโลยี แต่คือ “แรงเปลี่ยนแปลงเชิงโครงสร้าง” ที่มีอิทธิพลต่อทุกช่วงวัยของชีวิต ตั้งแต่การเรียนรู้ของเด็ก การเข้าสู่ตลาดแรงงานของ วัยรุ่น การปรับตัวของแรงงานในวัยทำงาน ไปจนถึงคุณภาพชีวิตของผู้สูงอายุ ดังนั้น การออกแบบและใช้ AI ควรตั้งอยู่บนแนวคิด “People-centred AI” หรือการพัฒนาที่มองมนุษย์เป็นศูนย์กลาง เน้นการเสริมพลังและศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ มากกว่าการทดแทนมนุษย์ด้วยเทคโนโลยี โดยคนแต่ละช่วงวัยใช้ AI ด้วยวัตถุประสงค์ที่แตกต่างกัน ซึ่งความแตกต่างในการใช้งานดังกล่าวมีผลต่อวิธีที่ AI ส่งผลต่อชีวิตของมนุษย์ 

ซึ่งแนวทางการพัฒนา AI ควรคำนึงถึง 3 ประเด็นหลัก หรือ “Three I” เพื่อส่งเสริมการพัฒนามนุษย์ ได้แก่

1) Invest (ลงทุน) : การลงทุนในโครงสร้าง พื้นฐานและทักษะดิจิทัลตลอดช่วงวัย

2) Inform (ให้ข้อมูล): การให้ข้อมูล ความรู้ และความเข้าใจเกี่ยวกับความเสี่ยงและโอกาสของ AI และ

3) Include (มีส่วนร่วม) : การส่งเสริมให้ทุกกลุ่มวัยมีส่วนร่วมอย่างเท่าเทียม ในการออกแบบและใช้ AI

รายละเอียดแต่ละช่วงวัยสรุปได้ดังนี้         

1. Early childhood : มากเกินไป น้อยเกินไป หรือเสี่ยงเกินไป ผลกระทบของเทคโนโลยีดิจิทัลต่อพัฒนาการในวัยเด็กเป็นทั้งโอกาสและความกังวลในสังคมยุคดิจิทัลทั่วโลก การใช้เวลากับหน้าจออาจส่งผลทั้งในเชิงบวกและลบต่อพัฒนาการทางอารมณ์ สติปัญญา และร่างกายของเด็กเล็ก โดยผลกระทบที่แท้จริงขึ้นอยู่กับลักษณะกิจกรรมและระยะเวลาที่ใช้ ดังนั้น การทำให้เทคโนโลยี AI ส่งเสริมพัฒนาการอย่างเหมาะสมจึงเป็นเรื่องสำคัญ เพราะหากใช้อย่างไม่เหมาะสมอาจกระทบต่อพัฒนาการของสมอง ซึ่งส่งผลต่อเสรีภาพ ความสามารถในการเรียน และพัฒนาการของมนุษย์ตลอดชีวิต นโยบายที่ควรดำเนินการจึงควรมีการประชาสัมพันธ์และให้ความรู้แก่พ่อแม่ ครู และผู้ดูแลเด็ก เกี่ยวกับผลเสียของการใช้หน้าจอเกินจำเป็น พร้อมทั้งส่งเสริมการจัดบริการดูแลเด็กที่ยืดหยุ่นและราคาเข้าถึงได้ รวมทั้งพัฒนาโครงการในพื้นที่เพื่อเพิ่มทางเลือกให้กับผู้ปกครอง         

2. School age : การเข้าถึง การกำกับดูแล และการเป็นเจ้าของ ผลดีหรือผลเสียของ AI ต่อเด็กวัยเรียนขึ้นอยู่กับวิธีการของสถานศึกษาและนโยบายภาครัฐที่กำกับและให้ความรู้เกี่ยวกับการใช้เทคโนโลยี AI ซึ่งพบว่าการเข้าถึงอินเทอร์เน็ตช่วยยกระดับการเรียนรู้ของเด็กในช่วงที่ผ่านมา และ AI สามารถเพิ่มศักยภาพการเรียนรู้ของผู้เรียนได้ อาทิ ช่วยสอนหรืออธิบายเพิ่มเติมจากครูหรือผู้ปกครองทำให้การเรียนสนุกและมีแรงจูงใจมากขึ้น และสามารถปรับเนื้อหาการเรียนให้เหมาะกับผู้เรียนแต่ละบุคคล แต่มีข้อกังวลที่ตามมา อาทิ เด็กที่ใช้ AI ช่วยในการเรียนจะสูญเสียทักษะทางสังคม การลดความคิดสร้างสรรค์และทักษะสำคัญ (การคิดวิเคราะห์ การทำงานร่วมกัน และการเขียน) รวมทั้งปัญหาเรื่องอคติของข้อมูล (Algorithmic Bias) ความเป็นธรรม และความปลอดภัยของข้อมูลส่วนบุคคล นโยบายที่ควรดำเนินการจึงควรเน้นการเฝ้าระวังอคติและความเป็นธรรมของระบบ AI เพื่อป้องกัน การเลือกปฏิบัติ และส่งเสริมให้การพัฒนา AI คำนึงถึงความรับผิดชอบต่อสังคม         

3. Adolescence : สมาร์ตโฟน แอปพลิเคชัน AI และสุขภาวะทางใจ วัยรุ่นเป็นช่วงชีวิตที่มีการเปลี่ยนแปลงอย่างมากทั้งด้านร่างกาย จิตใจ และสังคม การใช้สมาร์ตโฟนและแอปพลิเคชันที่ขับเคลื่อนด้วย AI มีอิทธิพลสูงต่อชีวิตประจำวันของวัยรุ่น งานวิจัยพบว่าการใช้สมาร์ตโฟนในกลุ่มวัยรุ่นสัมพันธ์กับความพึงพอใจในชีวิตที่ลดลง และความวิตกกังวลหรือภาวะซึมเศร้าที่เพิ่มขึ้น รวมทั้งมีการเปรียบเทียบตนเองผ่านโซเชียลมีเดีย การเสพสื่อที่ไม่เหมาะสม และการต้องการการยอมรับจากผู้อื่นทางออนไลน์ อย่างไรก็ตาม AI ยังมีศักยภาพในการช่วยเหลือ อาทิ การตรวจจับสัญญาณของความเครียด หรือการใช้ในแอปพลิเคชันส่งเสริมสุขภาพจิต นโยบายที่ควรดำเนินการ ควรสร้างความรู้เท่าทันสื่อและเทคโนโลยีดิจิทัลในวัยรุ่น การพัฒนาแนวทางการใช้สมาร์ตโฟนและ AI อย่างปลอดภัยในโรงเรียน และสนับสนุนเครื่องมือ AI ที่ช่วยส่งเสริมสุขภาวะทางใจ         

4. Adulthood : อัตลักษณ์ซ้อนทับ และความหลากหลายของบทบาท วัยผู้ใหญ่มีบทบาทหลายมิติทั้งในฐานะลูกจ้าง ผู้ประกอบการ ผู้บริโภค คู่ชีวิต และพ่อแม่ การใช้ AI ในแต่ละมิติส่งผลต่อศักยภาพ เสรีภาพ และความเป็นอยู่ของพวกเขาแตกต่างกัน วัยผู้ใหญ่ต้องเผชิญกับการทำงานที่ถูกเปลี่ยนแปลงโดยระบบอัตโนมัติ และการจัดการแบบอัลกอริทึม (Algorithmic Management) การใช้ AI ในภาคแรงงานมีทั้งการเสริมศักยภาพ (Augmentation) และแทนที่ (Automation) ซึ่งส่งผลต่ออัตลักษณ์และความรู้สึกมีคุณค่าในงาน การทำงาน กึ่งอัตโนมัติที่มนุษย์ทำงานร่วมกับระบบ AI มีแนวโน้มเพิ่มขึ้น แต่ต้องพึ่งพาข้อมูลส่วนตัวมากขึ้น วัยนี้จึงต้องการ ทักษะใหม่ในการจัดการกับข้อมูล ความเป็นส่วนตัว และความสัมพันธ์ในโลกดิจิทัล รวมทั้งระบบคุ้มครองแรงงานที่ทันสมัย โดยหากขาดนโยบายที่สมดุล อาจกระทบต่อเสรีภาพและความมั่นคงในการจ้างงาน ผู้ใหญ่บางกลุ่มอาจเลือกปฏิสัมพันธ์กับ AI แทนมนุษย์ ซึ่งส่งผลต่อสุขภาวะทางใจและความสัมพันธ์ในครอบครัว ดังนั้นนโยบายที่ควรดำเนินการคือผู้ใหญ่ทุกคนควรมี “ทางเลือก” ในการใช้ AI ที่สอดคล้องกับคุณค่าและความเชื่อของตน         

5. Older age : การฝึกฝน เสริมพลัง และสุขภาพที่ดีขึ้น ประชากรโลกกำลังเข้าสู่สังคมสูงวัย แม้ว่าผู้สูงอายุจำนวนมากยังไม่คุ้นชินกับเทคโนโลยีดิจิทัล โดยผู้สูงอายุมีอัตราการเข้าถึงอินเทอร์เน็ตต่ำกว่ากลุ่มวัยอื่น และมีความแตกต่างระหว่างประเทศอย่างมาก อย่างไรก็ตาม AI มีศักยภาพช่วยเสริมคุณภาพชีวิต เช่น การดูแลสุขภาพระยะไกล (Telehealth) การตรวจจับความผิดปกติ การช่วยสื่อสาร และการออกแบบสิ่งแวดล้อมอัจฉริยะ ความท้าทายสำคัญคืออคติของข้อมูลที่อาจทำให้ระบบสุขภาพละเลยความต้องการเฉพาะของผู้สูงอายุ ดังนั้น การฝึกอบรมเกี่ยวกับดิจิทัลและการออกแบบเทคโนโลยีที่เป็นมิตรกับผู้สูงอายุ (Age-friendly Design) จึงเป็นกลไกสำคัญในการเสริมพลังและลดความเหลื่อมล้ำทางดิจิทัลของผู้สูงอายุ         

นอกจากนี้ รายงานของ UNDP ได้เสนอแนวทางเชิงนโยบายสำคัญ 4 ประการ เพื่อให้ AI เป็นพลังในการสนับสนุนการพัฒนามนุษย์ในทุกช่วงวัย ดังนี้           

1. สร้างระบบการเรียนรู้ตลอดชีวิต ให้ทุกคนสามารถพัฒนาทักษะใหม่ได้ตลอดชีวิต และเข้าถึงโอกาสการเรียนรู้แบบดิจิทัล   

2. ยกระดับการคุ้มครองทางสังคมในยุคดิจิทัล ปรับระบบสวัสดิการ แรงงาน และภาษีให้รองรับแรงงานในระบบแพลตฟอร์มและเศรษฐกิจใหม่           

3. กำหนดกรอบจริยธรรมและกฎหมายด้าน AI เพื่อให้การพัฒนาเทคโนโลยีเป็นไปอย่างรับผิดชอบโปร่งใส และเคารพสิทธิมนุษย์           

4. ส่งเสริมการพัฒนา AI ที่คำนึงถึงบริบทท้องถิ่น โดยใช้แนวทางความร่วมมือระหว่างรัฐ เอกชนสถาบันการศึกษา และประชาสังคม เพื่อให้เทคโนโลยีตอบโจทย์ปัญหาสังคมของแต่ละพื้นที่

Reference
-Russell Fulmer and Yusen Zhai. (2024). Artificial Intelligence in Human Growth and Development:Applications Through the Lifespan. https://www.researchgate.net/publication/384544012_Artificial_Intelligence_in_Human_

Growth_and_Development_Applications_Through_the_Lifespan

-United nations Development Programme (UNDP). (2025). Human Development Report 2025 : A matter of choice: People and possibilities in the age of AI.
https://hdr.undp.org/content/human-development-report-2025 

ที่มา ; สำนักงานเลขาธิการสภาการศึกษา